SPACER Z JULKIEM: GÓRNICTWO RUD ŻELAZA

Złoża rudy żelaza od wieków były naturalnym bogactwem ziemi częstochowskiej. Leżały na obszarze obejmującym przestrzeń 1200 km2. Począwszy od XIV w. tutejsza ruda była pozyskiwana z płytko zalegających pokładów. Na ponad 100-kilometrowym pasie w okolicach Częstochowy duże jej skupiska znajdowały się na powierzchni lub zaraz pod warstwą gleby.

Żelazo wytapiano w piecach dymarskich – kuźnicach. W XVI w. zakłady w regionie przodowały w polskim hutnictwie. Do XIX w. kopalnie były jeszcze stosunkowo płytkie – sięgały do 20 –25 m, wyposażenie górników proste – kilofy, młoty, łopaty, drabiny i kołowroty. Dopiero w końcu tegoż wieku pojawiły się maszyny i pompy parowe, a później silniki spalinowe i elektryczne. Przed 1914 r. Częstochowski Okręg Przemysłowy stał się największym rejonem górnictwa rud żelaza na ziemiach polskich. W dwudziestoleciu międzywojennym, poza latami wielkiego kryzysu (1930–1935), wydobycie nadal szybko wzrastało (w 1938 r. w 22 kopalniach wydobywano 85% rud żelaza w Polsce). W czasie okupacji niemieckiej czynnych było 26 kopalń; ruda z okręgu częstochowskiego wywożona
była do hut śląskich, do Zagłębia Dąbrowskiego, dostarczano ją też do Huty „Częstochowa”. W latach 1947–1964 w okręgu częstochowskim wybudowano 23 nowe kopalnie. Szacuje się, że w latach 60. w górnictwie zatrudnionych było nawet 18 tysięcy ludzi, a wydobywana tu ruda stanowiła 82% wydobycia krajowego. Przyczyną decyzji o ograniczeniu nakładów inwestycyjnych dla kopalnictwa rud w latach 1966–1970, a następnie o ich szybkim zamykaniu, były: wysokie koszty produkcyjne, przewidywane straty na produkcji w odniesieniu do obowiązujących cen rudy.

10 grudnia 1968 r., z inicjatywy Włodzimierza Błaszczyka, dyrektora Muzeum w Częstochowie, Ryszarda Niewiarowskiego, dyrektora Zjednoczenia Kopalnictwa Rud Żelaza w Częstochowie, a także pracowników górnictwa i hutnictwa (w tym inżyniera Jerzego Zimnego) doszło do otwarcia Muzeum Górnictwa Rud Żelaza. Zatwierdzone przez Ministerstwo Kultury i Sztuki rozpoczęło działalność w pawilonie w Parku im. S. Staszica jako oddział Muzeum w Częstochowie. Prezentowano tu stałą ekspozycję – „Górnictwo i hutnictwo żelaza na ziemiach polskich”, na której umieszczono m.in. 100 okazów geologicznych, rodzaje rudy oraz rdzeń odwiertu z Kłobucka. W osobnej sali pokazywano maszyny i urządzenia górnicze, systemy obudowy chodników kopalnianych. W ekspozycji starano się stworzyć warunki jak najbardziej zbliżone do naturalnych. W tejże sali pokazano unikalny zabytek z XIX w. – pochodzący z Huty „Blachownia” dźwig drewniany.

Pomiędzy parterem a I piętrem budynku umieszczono oryginalną dokumentację zakładu hutniczego w Pankach oraz dawne sztandary organizacji górniczych i hutniczych. W salach na piętrze wyeksponowano materiały ukazujące tradycje górnictwa i hutnictwa na ziemiach polskich na przestrzeni blisko 4 tysięcy
lat (plany, mapy, wykresy, modele i zabytkowe przedmioty, m.in. różne rodzaje lampek górniczych, kilofów, świdrów, klinów, wózków, a także drewnianą obudowę szybu, fragment chodnika i kołowrót górniczy z tzw. biedaszybów). Tutaj pokazano również stroje robocze i galowe górników. Zaprezentowane w muzeum
ogromne bogactwo wiedzy o zawodzie górnika rud żelaza było owocem 7 lat pracy naukowej i kolekcjonerskiej. Autorami wystawy byli Włodzimierz Błaszczyk i Jerzy Zimny, wspomagani przez konsultantów Tadeusza Jastrzębskiego i Lecha Rumińskiego.

W końcu lat 70. jedną z likwidowanych kopalń w okolicach Częstochowy – „Szczekaczkę” w Brzezinach – przeznaczono na kopalnię zabytkową; funkcjonowała w latach 1980–1983, później ją zlikwidowano. Zamknięte w tym okresie Muzeum Górnictwa Rud Żelaza w Parku im. S. Staszica uruchomiono (wraz z częścią podziemną) ponownie w 1989 r. Działało do roku 1996, później zostało zamknięte. Zamurowano wówczas przejście z pawilonu muzealnego do podziemnych korytarzy wydrążonych jeszcze w latach 1974–1976.

Dopiero w roku 2005 podjęto działania reaktywujące podziemne wyrobiska chodnikowe. Po trzech latach pracy (w tym osuszania), w 2008 r. udostępniono je zwiedzającym. Wystawa stała Muzeum Częstochowskiego pod nazwą „Muzeum Górnictwa Rud Żelaza” stanowi model najbardziej charakterystycznych dla kopalnictwa podziemnych korytarzy w skali naturalnej. Eksponaty pochodzą z kopalń rud żelaza z regionu częstochowskiego, największa ich ilość z kopalni „Szczekaczka”. Na wystawie przedstawiono wyrobiska chodnikowe w obudowach drewnianej i stalowej, komorę pomp, fragmenty ściany eksploatacyjnej z obudową i wyposażeniem w maszyny i urządzenia. W chodnikach ustawiono oryginalne maszyny i środki transportu. W sali ekspozycyjnej znajdują się m.in. zestawy narzędzi i maszyn służących w przeszłości w pracy górników.

Muzeum Górnictwa Rud Żelaza jest unikalnym obiektem na mapie atrakcji turystycznych kraju, stanowi część Szlaku Zabytków i Techniki Województwa Śląskiego.

Juliusz Sętowski