SZUKAJ
CO/GDZIE/KIEDY W CZĘSTOCHOWIE Portal kulturalny

Archiwalne zdjęcie Szpitala Towarzystwa Dobroczynności dla Żydów i obok Nowej Synagogi w Częstochowie
2/2018

Pobierz PDF

ŚLADAMI CZĘSTOCHOWSKICH ŻYDÓW

Żydzi zamieszkiwali w Częstochowie już od połowy XVIII wieku. Od lat 80. XIX wieku, aż do 1942 r. stanowili prawie 30 procent ludności miasta. Społeczność ta odegrała ważną rolę w dziejach Częstochowy w minionych dwóch stuleciach, przede wszystkim wnosząc duży wkład w jej rozwój gospodarczy. Na terenie miasta możemy odnaleźć ślady jego żydowskich mieszkańców. Wybrane prezentujemy w niniejszym artykule.

Spacer rozpoczniemy od cmentarza żydowskiego przy ulicy Złotej. Założony został w początkach XIX wieku. Do wybuchu wojny w 1939 r. znajdował się pod opieką gminy żydowskiej. Pierwotnie zajmował obszar ponad 8,5 ha. Obecnie znajduje się na nim około 5000 zachowanych macew i grobów, najstarsze, niejednokrotnie o bogatej dekoracji rzeźbiarskiej, pochodzą z początku XIX wieku. Na cmentarzu można zobaczyć nagrobki: słynnego cadyka Pinkusa Mendla Justmana, czy rabina gminy żydowskiej w latach 1894–1936 Nachuma Asza, a także groby świadczące o zagładzie Żydów w czasie okupacji niemieckiej - między innymi członków Żydowskiej Organizacji Bojowej, zamordowanych 19 marca i 26 czerwca 1943 r. czy 127 osób z inteligencji żydowskiej (lekarzy, inżynierów, adwokatów, nauczycieli i ich rodzin) rozstrzelanych 20 marca tegoż roku na cmentarzu żydowskim. Rozstrzeliwano tu także częstochowian, którzy ukrywali Żydów. Ostatnie pochówki odbyły się na cmentarzu w 1970 r.

Przemieszczamy się do śródmieścia, na ulicę Nowowiejskiego. Pod nr 11a usytuowany jest tu budynek (obecnie bursy szkolnej), w którym w latach 1928–1939 funkcjonowało żydowskie Prywatne Gimnazjum i Liceum Koedukacyjne dr. Filipa Axera. Od 1932 r. w gmachu działała także Prywatna Szkoła Powszechna im. płk. Berka Joselewicza. Właściciel tychże szkół, dr Axer, w 1942 r. został wywieziony przez Niemców z getta częstochowskiego do obozu zagłady w Treblince i tam zamordowany. Przechodzimy na ulicę Jasnogórską 36, znajduje się tu willa, w której od lat dwudziestych XX w. zamieszkiwała znana żydowska rodzina przemysłowca Zygmunta Markowicza. W 1928 r. Markowicz był współzałożycielem i członkiem zarządów Zakładów Ceramicznych i Fabryki Tapet w Gnaszynie, współorganizatorem Komitetu Pomocy Studentom Żydom, członkiem zarządu Towarzystwa Dobroczynności dla Żydów. Od roku 1948 do 1968 w willi działał oddział częstochowski Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce; organizował on liczne imprezy kulturalne (wystawy, koncerty, wieczory autorskie, występy aktorów Teatru Żydowskiego, zabawy taneczne), zajęcia sportowe (siatkówka, tenis stołowy). Corocznie uroczyście obchodzono pamięć osób pomordowanych podczas likwidacji getta w 1942 r. Zmierzając w kierunku Starego Miasta, dzielnicy zamieszkanej kiedyś przez Żydów, przechodzimy ul. Wilsona. W latach 1893–1939 znajdował się tu wyjątkowo okazały gmach Nowej Synagogi. Została spalona 25 grudnia 1939. Szkielet budowli stał do lat 50., później został wkomponowany w budynek Filharmonii Częstochowskiej. Na ścianie Filharmonii znajduje się pamiątkowa tablica informująca, że w tym miejscu stała synagoga. Druga tablica, wewnątrz budynku, poświęcona jest Bronisławowi Hubermanowi – wybitnemu żydowskiemu skrzypkowi, który pochodził z Częstochowy. Niedaleko od gmachu Filharmonii, przy ul. Garibaldiego 18, znajduje się budynek mykwy – łaźni rytualnej. Wybudowany w 1905 r. ze środków gminy żydowskiej, w stylu neoromańskim, był wyposażony w najnowsze urządzenia sanitarne.

Mijając Rynek Starego Miasta docieramy na Zawodzie. Przy ul. Mirowskiej w latach 1913–1939 działał Szpital Towarzystwa Dobroczynności dla Żydów. W jego utworzenie zaangażowani byli najznakomitsi przedstawiciele społeczności żydowskiej. Placówka ta, będąca najnowocześniejszą na terenie miasta, posiadała znakomity personel lekarski i pielęgniarski, kierowany przez doktora Ludwika Batawię. Znajdujący się tam budynek główny obecnego Miejskiego Szpitala Zespolonego, kilkukrotnie przebudowywany, w niczym nie przypomina architekturą pierwotnego gmachu. Krótki spacer po wybranych miejscach związanych ze społecznością żydowską kończymy przy ul. Katedralnej 8. Tutaj, w zabytkowej kamienicy należącej kiedyś do rodziny Meitlisów, w oddziale Muzeum Częstochowskiego, znajduje się (otwarta w 2016 r.) stała wystawa „Żydzi Częstochowianie”.

Juliusz Sętowski