DAWNE SALONY SZTUKI W CZĘSTOCHOWIE

Częstochowa w początkach XX wieku była miastem, w którym można było obejrzeć i nabyć obrazy najważniejszych polskich malarzy, m.in. Jacka Malczewskiego, Juliana Fałata, Olgi Boznańskiej, Józefa Mehoffera, Leona Wyczółkowskiego, Wojciecha Gersona, Jana Stanisławskiego, Wojciecha Kossaka. Niektóre z zakupionych wówczas prac wymienionych artystów do tej pory znajdują się w częstochowskich domach.

Od początku XX w. działał w Częstochowie Salon Sztuki, założony przez rzeźbiarza Józefa Baltazara Proszowskiego (1860–1906) - ucznia Wojciecha Gersona (w Warszawie), absolwenta Szkoły Sztuk Pięknych w Krakowie. W roku 1888 Proszowski osiadł w Częstochowie, gdzie we własnym domu przy ul. 7 Kamienic 21 miał pracownię rzeźby. 1 września 1901 r. otworzył tam Salon Sztuki. Na ten cel przeznaczył dwa pokoje z górnym oświetleniem. Proszowski umożliwił społeczeństwu kontakt z dobrą sztuką, która miała być przeciwwagą dla wytwórczości dewocyjnej, dostępnej na straganach podjasnogórskich. Proszowski był związany z warszawskim środowiskiem artystycznym i głównie stamtąd zapraszał artystów do udziału w wystawach Salonu. Ponadto pokazywał prace własne i wybranych malarzy miejscowych. Ze sztuką zaznajamiał również młodzież. Z pochodzącej z roku 1904 relacji wiadomo, że w Salonie eksponowano obrazy głównie o tematyce religijnej, autorstwa znanych polskich artystów; były to prace m.in.: Wojciecha Gersona (tryptyk „Trzy chwile”, „Matka Boża Różańcowa”), Antoniego Piotrowskiego („Święta Magdalena”), Franciszka Żmurki i Pantaleona Szyndlera. Z prezentowanych na wystawie prac Proszowskiego wyróżniała się naturalnej wielkości drewniana rzeźba „Jezus Ukrzyżowany”. Działalność Salonu została bardzo negatywnie przyjęta przez właścicieli podjasnogórskich straganów - dopatrywali się w niej zagrożenia dla swej egzystencji.

Prace czołowych polskich twórców sztuki udało się pokazać w sierpniu i wrześniu 1909 r. podczas Wystawy Przemysłu i Rolnictwa w Częstochowie. Malarstwo, rzeźbę, prace z dziedziny zdobnictwa oraz modele, projekty i rysunki architektoniczne można było oglądać w Domu Sztuki – stylizowanym dworku zaprojektowanym przez architekta Jana Koszczyc-Witkiewicza. Dom Sztuki znajdował się na terenie obecnego Parku im. Stanisława Staszica.

Pierwotnie w Domu Sztuki planowana była wystawa architektoniczna. Ostatecznie koncepcję zmieniono i rozszerzono, włączając dzieła malarskie, rzeźbę i zdobnictwo. W wydanym z okazji wystawy katalogu zawarto szczegółowy wykaz prezentowanych prac – nazwiska twórców, tematykę oraz tytuły niektórych dzieł i realizacji. W dziale malarstwa pokazano obrazy znanych polskich artystów, m.in.: Józefa Chełmońskiego („Noc polska”), Vlastimila Hofmana („Autoportret”), Stanisława Kamockiego („Zacisze kościoła” i „Zima”), Konrada Krzyżanowskiego („Portret p. G.”), Jacka Malczewskiego („Grosz czynszowy”), Stanisława Masłowskiego („Powrót”), Henryka Szczyglińskiego („Noc Świętojańska”, „Kościół Dominikanów w Krakowie”), Witolda Wojtkiewicza („Z cyklu bajek o rycerzu”, „Z cyklu bajek”), Franciszka Żmurki („Studium kobiece”). W dziale zdobnictwa eksponowano witraż Stanisława Wyspiańskiego („Św. Salomea”). Na wystawie w Domu Sztuki zaprezentowano łącznie 155 prac artystycznych – 59 z zakresu architektury, 34 w dziale malarstwa (obrazy olejne, tempery, akwarele, rysunki, litografie), 47 z dziedziny zdobnictwa, 12 rzeźb. Częstochowskie środowisko artystyczne reprezentowali rzeźbiarze Władysław Rudlicki („Głowa katorżnika”) i Stanisław Chrzanowski oraz malarz Maurycy Sztencel („Głowa starca”).

14 marca 1913 r. uroczyście otwarto Salon Sztuk Pięknych w domu Towarzystwa Pożyczkowo–Oszczędnościowego przy ulicy Teatralnej 11 (obecnie aleja Kościuszki 2/4). Twórcą Salonu był inżynier Kazimierz Reklewski, miłośnik i kolekcjoner malarstwa. Przy tworzeniu Salonu współpracował ze Stanisławem Chrzanowskim, artystą rzeźbiarzem, pedagogiem oraz z inżynierem Feliksem Gajzlerem, człowiekiem rozmiłowanym w sztuce. Przedsięwzięcie miało uczynić zadość „wymaganiom szerokich kół inteligentnych naszego miasta i okolicy”. Patronat nad Salonem, który zajmował cztery pomieszczenia, objęło Towarzystwo Miłośników Sztuki. Zakładano, że częste zmiany eksponowanych dzieł zapewnią Salonowi odpowiednią atrakcyjność. Na pierwszy pokaz złożyły się prace (kwalifikowane przez specjalną komisję) znanych artystów polskich: Teodora Axentowicza, Olgi Boznańskiej, Juliana Fałata, Stefana Filipkiewicza, Władysława Jarockiego, Józefa Mehoffera, Henryka Szczyglińskiego, Jana Stanisławskiego, Ksawerego Dunikowskiego, Władysława Rudlickiego, Stanisława Chrzanowskiego i innych.

W Częstochowie wystawę przyjęto z dużym uznaniem. W otwarciu uczestniczyło około 150 osób, m.in. krytycy sztuki: Henryk Piątkowski, Antoni Piotrowski i Jan Kleczyński. Bardzo pochlebnie isano o niej w „Tygodniku Ilustrowanym”. Kolejnym wystawom dużo uwagi poświęcała miejscowa prasa. W kwietniu 1913 r. można było obejrzeć dzieła pejzażysty Henryka Szczyglińskiego, później w części sal pokazano obrazy Władysława Jarockiego, Wojciecha i Jerzego Kossaków, Edwarda Trojanowskiego i akwaforty Feliksa Jabłczyńskiego.

Z zainteresowaniem przyjęto wystawę poświęconą Księciu Józefowi Poniatowskiemu, sprowadzoną z Warszawy z Salonu Rychlinga. Pokazywano na niej obrazy, sztychy, płaskorzeźby i meble. Równocześnie eksponowano dzieła artystów z cyklu „Miasta polskie”; były to prace Tadeusza Cieślewskiego – ojca i Feliksa Jabłczyńskiego.

Ostatnią prezentację dzieł sztuki, która miała miejsce w Salonie, poświęcono grafice polskiej; pokazano dzieła Jacka Malczewskiego, Józefa Mehoffera, Władysława Skoczylasa i Leona Wyczółkowskiego. Latem 1914 r. działalność Salonu przerwał wybuch wojny światowej.

Juliusz Sętowski