DAWNE KSIĘGARNIE I KSIĘGARZE

Od drugiej połowy XIX w. do roku 1950 w Częstochowie działało wiele księgarń i antykwariatów. Przypomnijmy losy kilku z nich.

Założona w 1888 r. księgarnia Marii Lipskiej, w początkach XX w. przeżywała znaczący rozwój. Książnicę, mieszczącą się przy II Alei 23, Lipska prowadziła wespół z Heleną Chylińską, utrzymując jednocześnie do 1910 r., wraz z Władysławą Malczewską, księgarnię i wypożyczalnię książek „Wiedza” przy III Alei 69. W asortymencie znajdowały się książki naukowe, szkolne i beletrystyczne. Co ciekawe, księgarnie te były otwarte także w niedzielę i święta (w godz. 12.00-15.00).

W owych czasach trudno było utrzymać się ze sprzedaży samych tylko książek. Księgarnie wprowadzały więc artykuły dodatkowe, np. w ogłoszeniach o księgarni M. Lipskiej obok polecania różnego rodzaju książek można było przeczytać: „Nowość! Flakonik perfum francuskich po 25 kopiejek”. Książki sprzedawano tam również na raty. W roku 1912 oprócz księgarni Lipska posiadała skład nut (z pianinem na miejscu do przegrywania), antykwariat, czytelnię w języku polskim i francuskim oraz skład materiałów piśmiennych. Przyjmowała także prenumeratę na wszelkie pisma i wydawnictwa krajowe oraz zagraniczne.

Księgarnia Lipskiej (przy II Alei 23) w 1929 r. przeszła na własność Włodzimierza Święckiego (działała wtedy pod szyldem firmy W. Święcki i Ska – księgarnia, skład materiałów piśmiennych II Aleja 23). Święcki prowadził ją do roku 1935, wówczas nabyła ją Bronisława Kruszyńska. Księgarnia przetrwała okres okupacji i została zlikwidowana dopiero w 1950 r.

Na przełomie XIX i XX wieku księgarnię w Częstochowie przy I Alei 2, zakupioną przez Hipolita Apelta – urzędnika Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, prowadziła córka nabywcy, Wanda Apelt. W chwilach wolnych od zajęć służbowych Hipolit pomagał córce w sprzedaży książek. Następnie, w roku 1906 księgarnię tę nabył Karol Rybacki wespół z Antonim Egerem. W momencie kupna księgarnia mieściła się
przy I Alei 14, w Domu Frankego. Od 1908 r. firma zarejestrowana była jako księgarnia Antoniego Egera. W roku 1912 właściciel prowadził też filię przy II Alei 40, gdzie znajdował się dział antykwaryczny. Był także wydawcą, np. w 1915 r. wydał rozmówki niemiecko-polskie. Antoni Eger żywo interesował się księgarstwem częstochowskim, kilkakrotnie pisał na ten temat artykuły. W 1934 r. brał udział w Wystawie Książki Polskiej i Regionalizmu Częstochowy i Okolic. W okresie międzywojennym w pracy w księgarni pomagał mu Eugeniusz Sowier (który w 1941 r. otworzył własną księgarnię w II Alei). W prowadzeniu księgarni w okresie okupacji Egera wspierała też jego córka Irena. Jeździła ona wielokrotnie do Lwowa i skupowała tam książki beletrystyczne i naukowe, szczególnie zaś podręczniki, tak bardzo pożądane na tajnych kompletach. Podręczniki przekazywano Zofii Idzikowskiej, która kierowała tajnym nauczaniem w Częstochowie. Podczas wkroczenia Armii Czerwonej do Częstochowy w styczniu 1945 r. w księgarni wybuchł pożar. Przejeżdżający w pobliżu radziecki żołnierz, posiadający na samochodzie gaśnicę, pomógł go ugasić, jednak zasoby, które nie zostały zniszczone, rozkradziono. We wrześniu 1946 r. księgarz obchodził jubileusz 40-lecia pracy. Księgarnia Egera przetrwała do roku 1950. Podobnie jak inne księgarnie w tym okresie, padła ofiarą komunistycznej walki z prywatną inicjatywą.

Od 1904 r. księgarnię w Częstochowie prowadził Franciszek Rolnicki. Księgarnia zarejestrowana była w II Alei 32 (obok gmachu Banku Państwa). Przyjmowała prenumeratę na wszystkie pisma krajowe i zagraniczne, sprzedawała też nuty. Posiadała na miejscu fortepian i prowadziła antykwariat. Firma istniała do roku 1937.

Przy I Alei 12 Bronisław Święcki prowadził księgarnię nakładową. W 1933 r. nakładem tej księgarni wydano książkę o doktorze Władysławie Biegańskim oraz wspomnienia Stanisława Nowaka.

W roku 1918 księgarnię „Wiedza” przy II Alei 39 nabył Antoni Gmachowski. Właściciel księgarni zasłużył się ożywioną działalnością wydawniczą. Szczególnie płodne były lata dwudzieste. Gmachowski wydawał książki z zakresu praktyki pedagogicznej oraz serię „Książnica Narodowa” (w prenumeracie), zawierającą powieści autorów polskich, m.in. Berenta, Langego, Gruszeckiego, Weyssenhoffa, Kaszewskiego, Korzeniowskiego. W 1934 r. firma brała udział we wspomnianej Wystawie Książki Polskiej w Częstochowie. Prowadziła działalność do roku 1939. 12 kwietnia 1942 r. Antoni Gmachowski zginął w niemieckim obozie koncentracyjnym Dachau.

Jedną z poważniejszych firm okresu międzywojennego był Zakład Katolickich Wydawnictw i Drukarnia Tomasza Nagłowskiego. Firma istniała od 1918 r. i mieściła się przy ul. Wieluńskiej 5. Wydawano tu przede wszystkim książki do nabożeństwa w wielu językach, a także inne publikacje o treści religijnej i kalendarze. Roczna produkcja tego wydawnictwa, posiadającego swe przedstawicielstwa w Czechosłowacji i w USA, wynosiła 300 tys. egzemplarzy. W roku 1935 firma Tomasza Nagłowskiego i Spółki przeszła w ręce synów Tomasza: Władysława i Jana, pod nazwą W. Nagłowski i Ska. Księgarnia mieściła się przy II Alei 33, zaś drukarnia w domu sąsiednim przy Alei 35. Przed II wojną światową firma coraz bardziej się rozrastała. Jerzy Badora, znany częstochowski antykwariusz, zaliczał ją do małych koncernów. W czasie okupacji prowadziła kilka działów: księgarski, materiałów piśmiennych, nutowy, introligatornię, dział wydawniczy, czytelnię i antykwariat. W końcu 1944 r. Niemcy usunęli drukarnię na ul. Wilsona, a dom ten zajęło gestapo z dystryktu radomskiego. Księgarnię zaś przeniesiono do budynku przy I Alei 8 i tam funkcjonowała ona do 1950 r.

Juliusz Sętowski