JURAJSKA AKADEMIA: Jurajskie rzeki

Wypoczynek nad wodą kojarzy nam się raczej z północnymi obszarami Polski, niż z naszym terenem. Nic dziwnego, bo nawet Warta nie robi tutaj spektakularnego wrażenia. Chcąc zrozumieć ten stan rzeczy, trzeba wiedzieć, że jurajska okolica chłonie wodę jak gąbka. Jednak jest coś, z czego większość z nas nie zdaje sobie sprawy - Jura Polska jest iście źródlaną krainą! Serio.

Jurajskie źródła, zwane wywierzyskami, są jednym efektów zjawisk krasowych. Gdybyśmy zerknęli na mapę ze źródłami, okazałoby się, że Jura Polska wraz ze swoim wschodnim sąsiedztwem – tj. obszarem pomiędzy Częstochową, Kielcami, Krakowem i Katowicami - w porównaniu z terenami w całym kraju nie ma sobie równych pod względem ilości źródeł. Zapraszam do wejścia w świat okolicznych rzek, które oprócz stwarzania idealnych warunków do rozwoju przyrody, od wieków mają również wpływ na działalność ludzką i tym samym - na nasze dziedzictwo kulturowe.

1. Liswarta, mająca źródła w gminie Woźniki, jest jednym z większych i bardziej interesujących dopływów Warty. Zasłużyła się przez wieki, ułatwiając swym przebiegiem wyznaczanie zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych granic naszego kraju Odegrała też ważną rolę przy budowie twierdzy w Dankowie, gdzie, okalając mury, wzmacniała kluczowe walory obronne budowli. Współcześnie w tych okolicach można rozpocząć spływ kajakowy, który dzięki dzikiemu charakterowi rzeki daje nieco więcej wrażeń niż spływ Wartą

2. Warta jest trzecią co do długości rzeką przepływającą przez Polskę. Biorąc pod uwagę długość wyłącznie na terytorium kraju, Warta plasuje się w klasyfikacji tuż za Wisłą, dystansując od siebie Odrę. Jej główne źródła biją pod kaplicą św. Nepomucena w Kromołowie (będącym dziś częścią Zawiercia). Od Częstochowy rzeka płynie w kierunku Mstowa zjawiskowym Mirowskim Przełomem Warty, który jest idealny na spacery i jazdę rowerem. Tuż za Działoszynem jej meandrujący nurt jest główną atrakcją Załączańskiego Parku Krajobrazowego, idealnego na spokojnie, rodzinne spływy kajakowe. Zainteresowanych tą formą spędzania wolnego czasu odsyłam do niezwykle interesującej pozycji z 2008 r.: „Warta, przewodnik kajakowy” Marka Lityńskiego.

3. Wiercica ma swe źródła w Złotym Potoku. Znajdują się one na terenie Rezerwatu Parkowe, w którym, jak w każdym rezerwacie, ruch jest możliwy wyłącznie po oznakowanych szlakach i ścieżkach. Wędrując nimi, napotkamy najstarszą w kontynentalnej Europie pstrągarnię, gdzie idealne warunki do hodowli ryb zapewnia krystalicznie czysta woda Wiercicy. Pstrągarnię założył w XIX w. właściciel tych terenów, hrabia Raczyński. Ikra pstrąga została sprowadzona z Ameryki Północnej pod eskortą senatora Stanów Zjednoczonych, ku pamięci którego staw w dole potoku nosi nazwę Amerykan.

Jura jest miejscem wyjątkowym, bowiem właśnie tu znajduje się wododział pomiędzy dorzeczem Odry, do którego należą wcześniej wymienione rzeki, a dorzeczem Wisły, którego część stanowią rzeki wymienione poniżej. Wododział można precyzyjnie wskazać na mapie, na terenie Zawiercia. Wiedzie niemal równolegle do drogi krajowej nr 78, nieopodal wylotu drogi wojewódzkiej 791 na Ogrodzieniec, rozdzielając źródła Warty od źródeł Czarnej Przemszy.

4. Czarna Przemsza rozpoczyna swój bieg w Bzowie, pomiędzy Kromołowem a Ogrodzieńcem. Podobnie jak Liswarta zapewniała idealne warunki obronne oraz ułatwiała wytyczanie granic. Jej rozlewisko zapewniało bezpieczeństwo zamku biskupiego w Siewierzu. Natomiast funkcję rzeki granicznej, rozdzielającej Śląsk od Zagłębia, przejmowała od swojego dopływu, Brynicy.

5. Biała Przemsza ma źródła w okolicy Wolbromia. Jej dolina (wraz z doliną Szreniawy) wyznacza wyraźną granicę Wyżyny Częstochowskiej, rozpościerającej się w kierunku północnym. Biała Przemsza, przepływając przez Pustynię Błędowską, nawadnia przecinającą ją w poprzek zieloną oazę. Następnie, łącząc się z Czarną Przemszą, tworzy Przemszę, a miejsce połączenia rzek zwane jest Trójkątem Trzech Cesarzy, od znajdującego się tam niegdyś styku granic mocarstw, które brały udział w rozbiorach Polski.

6. Prądnik rozpoczyna bieg w Sułoszowej, natomiast w Krakowie wpływa do Wisły. Wraz ze swą doliną wyznacza oś Ojcowskiego Parku Narodowego, najmniejszego spośród parków narodowych w Polsce. Wartki nurt Prądnika wykorzystywany był między innymi przez liczne młyny (do napędzania maszyn wytwarzających mąki i oleje), tartaki oraz kuźnie. W folwarku Hamernia znajdującym się w Prądniku Korzkiewskim istniała kuźnica, gdzie w latach 1831-1864 powstawała broń na potrzeby powstań narodowych. Natomiast w Grodzisku jakiś czas temu do życia powróciła stara osada młynarska Boroniówka, gdzie można poznać dawne rzemiosła i lokalne tradycje.

Daniel Zalejski